تبارشناسی موسیقایی استاد نصرالله ناصح‌پور

تبارشناسی موسیقایی استاد نصرالله ناصح‌پور

یادداشتی از دکتر پیمان ناصح‌پور

هدف این یادداشتِ کوتاه، بررسی تبارِ موسیقایی ردیف‌دان بزرگ زنده‌یاد استاد نصرالله ناصح‌پور است و چنانچه خواهیم دید تبارِ موسیقایی او به دو شخصیت مهمِ موسیقیِ ایران می‌رسد: یکی «آقا علی‌اکبر فراهانی» و دیگری «عبدالکریم جناب قزوینی».

«تبارشناسی موسیقایی» شاخه‌ای از «تاریخ موسیقی» است که به بررسی سلسله‌ مستقیم آموزشی میان موسیقی‌دانان می‌پردازد، به‌ ویژه اینکه چه کسی شاگرد کدام استاد بوده است. این شاخه از تاریخ موسیقی، در تبیینِ انتقالِ «دانش»، «تکنیک»، «اصولِ زیبایی‌شناسی» و «سبک‌های موسیقایی» از استاد به شاگرد مفید است و نوعی «شجره‌نامه» از سنت‌های موسیقایی را ترسیم می‌نماید. یکی از اهدافِ غاییِ تبارشناسی موسیقایی این است که نشان می‌دهد چگونه دانش هنری به‌ طور مستقیم و شخصی از استادی به شاگردانش منتقل می‌شود.

اهمیت تبارشناسی موسیقایی در تبیین تاریخ موسیقی در چند زمینه برجسته است: این شاخه از تاریخ «روایت و ساختاری» روشن ارایه داده، روند انتقالِ «مهارت و دانش» را آشکار ساخته، در توضیح «مکاتب و سبک‌ها» موثر بوده و یادآور می‌شود که تاریخِ موسیقی نتیجه‌ تعامل، تبادلِ نظر، و یادگیریِ متقابلِ انسان‌هاست. با این همه، باید توجه داشت که تبارشناسی موسیقایی تصویرِ کاملی از تاریخ موسیقی نمی‌سازد، چرا که مثلا برخی موسیقی‌دانان برجسته که شاگردِ استادانِ مشهوری نبوده‌اند در این نگاه، از قلم می‌افتند.

هدف این یادداشتِ کوتاه، بررسی تبارِ موسیقایی ردیف‌دان بزرگ زنده‌یاد استاد نصرالله ناصح‌پور است و چنانچه خواهیم دید تبارِ موسیقایی او به دو شخصیت مهمِ موسیقیِ ایران می‌رسد: یکی «آقا علی‌اکبر فراهانی» و دیگری «عبدالکریم جناب قزوینی».

نصرالله ناصح‌پور در ۲ آبان ۱۳۱۹ در خانواده‌ای آذری‌زبان در اردبیل به دنیا آمد. پدرش، آقا شکور، نوازنده‌ی گارمون بود و مادرش، حوریه خانم، نوازنده‌ی قاوال (دایره‌ی آذری). پس از اخذ دیپلمِ ریاضی از دبیرستانِ صفویِ اردبیل، برای ادامه‌ تحصیل و کار، به تهران عزیمت کرد. معروف است که ناصح‌پورِ جوان مدتی پس از استخدام شدن در «بانک تجارتی ایران و هلند» در تهران، با «علی‌اکبر شهنازی» (استاد معتبر تار و ردیف) آشنا شد. شهنازی که به صورت تصادفی، صدای او را شنیده بود، ناصح‌پور را تشویق کرد تا فراگیری آواز را به صورت جدی دنبال کند. به نظر می‌رسد از آنجاییکه در آن زمان استاد عبدالله دوامی (استاد بزرگ تصنیف و ردیف) در «ده جماران» کنجِ عُزلت اختیار کرده بود، به همین دلیل، شهنازی از ناصح‌پور خواست تا در کلاس استاد محمود کریمی، که خود از شاگردانِ قدیمیِ دوامی بود، ثبت‌نام کند. از طرفی، ناصح‌پور را تشویق کرد تا در کلاس خودش نیز حضور یابد و علاوه بر ردیف آوازی، با ردیف‌ِ سازیِ خاندانِ فراهانی نیز آشنا شود. چون شهنازی شاگرد پدرش، «میرزا حسینقلی فراهانی» بود و میرزا حسینقلی شاگردِ «غلامحسین فراهانی»، پس تبار موسیقایی شهنازی به آقا علی‌اکبر فراهانی می‌رسد؛ زیرا آنگونه که در تاریخ روایت کرده‌اند آقا غلامحسین که نسبت نزدیکی هم با آقا علی‌اکبر داشته و خود از شاگردان او بوده، تعلیم فرزندان آقا علی‌اکبر یعنی میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی را بر عهده گرفته است.

از طرف دیگر، ناصح‌پور در محفلِ هنری استاد «سلیمان امیرقاسمی» (استاد بزرگ آواز)، با استاد «سعید هرمزی» که از اساتید معتبر سه‌تار و شاگردِ «درویش خان» بود آشنا شد. پس از مدتی، این آشنایی منجر به دوستی عمیقی بین او و هرمزی گشته و در نتیجه ناصح‌پور توانست از دانش موسیقایی آن استاد در ردیف، بهره‌ها بَرَد. چون درویش خان خود شاگرد «میرزا عبدالله» و «میرزا حسینقلی» بوده، لذا تبار موسیقایی هرمزی نیز به آقا علی‌اکبر فراهانی (پدربزرگِ شهنازی) می‌رسد.

ناصح‌پور در هر محفلی هنری که شرکت می‌کرد و صحبت از آواز و ردیف آن می‌شد، نام استاد «عبدالله دوامی» به میان کشیده می‌شد. به همین دلیل بود که او مشتاق شد تا شاگردِ او شود. پس از مدت‌ها جستجو، ناصح‌پور توانست منزل دوامی در ده جماران را پیدا کرده و برای تلمذِ نهاییِ ردیف و تصنیف به کلاسِ خصوصی آن استاد بزرگ راه پیدا کند. او با جدیت تمام کار را دنبال کرد تا اینکه موفق به جلب رضایت کامل استاد و دریافت دستخط به جای مدرک تحصیلی از ایشان شد با این مضمون که تمامی دوره عالی ردیف آوازی را فراگرفته است.

عبدالله دوامی، هم شاگرد میرزا عبدالله، میرزا حسینقلی و درویش خان بوده و هم آموزش‌های مهمی از «علی‌خان نایب‌السلطنه» دریافت کرده است. مثلا معروف است که دوامیِ نوجوان دستگاه «راست‌پنجگاه» را، که در آن زمان کمتر کسی آن را می‌دانست، از علی‌خان نایب‌السلطنه آموخته است. علی‌خان که یکی از بزرگ‌ترین و قوی‌ترین اساتید آواز زمان خودش بوده از شاگردان «جناب قزوینی» بوده که از جمله اساتید معتبر آواز در دربار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه محسوب می‌شده است. در اهمیت تاریخی «جناب قزوینی» در موسیقی ایرانی به همین نکته بسنده می‌کنیم که جناب، شاگردان متعددی پرورش داده و علاوه بر علی‌خان نایب‌السلطنه، می توان به «قربان خان شاهی»، «ابوالحسن الوندی ملقب به اقبال آذر»، «عارف قزوینی» و «سید احمد خان ساوه‌ای» اشاره کرد.

از همه آنچه در بالا آمد نتیجه می‌گیریم که تبارِ موسیقاییِ نصرالله ناصح‌پور، از طریقِ استادان او، یعنی کریمی، شهنازی، هرمزی و دوامی، به دو شخصیت برجسته موسیقی ایرانی یعنی «آقا علی‌اکبر فراهانی» و «عبدالکریم جناب قزوینی» می‌رسد. 

خلاصه این یادداشت را می‌توان در رَوَندنمای زیر چنین رسم کرد: