استاد عبدالله دوامی

زندگی‌نامه استاد عبدالله دوامی

استادِ استادانِ ردیف‌ و تصنیف در موسیقی ایران

نوشته پیمان ناصح‌پور

عبدالله دوامی (بنیانگذار ردیف آوازی مکتب تهران و استاد بزرگ آواز، تصنیف و تنبکِ کلاسیک) در سال ۱۲۷۰ در ده «طا»ی تفرش به دنیا آمد و دروس اولیه و قرآن‌خوانی را از معلمان همان ده فراگرفت. مدتی بعد به تهران عزیمت کرده و در مدرسه «تربیت»، که همکلاس «رکن‌الدین مختاری» بود، «صرف و نحو» آموخت. پس از تحصیل، در «اداره پست» و سپس «اداره مالیه» (دارایی) تا زمان بازنشستگی‌اش کار کرد. استاد عبدالله دوامی در ۲۰ دی ۱۳۵۹ در تهران درگذشت.

طبق گفته خودش، کشش او به موسیقی در محفلِ انسِ ترتیب داده شده در منزل «مجدالممالک» آغاز شد. در آن محفل و در حضور استاد بزرگ آواز «علی نایب‌السلطنه» آواز خواند. علی نایب‌السلطنه پس از شنیدن صدای دوامی او را تشویق به ادامه خوانندگی کرد. پس از آن تشویق، دوامی به کلاس علی نایب‌السلطنه رفت تا دستگاه‌های مختلف موسیقی را بیاموزد. او ابتدا دستگاه «شور» و بقیه دستگاه‌ها و در پایان دستگاه «راست‌پنجگاه» را - که در آن زمان تنها علی نایب‌السلطنه آن را می‌دانست - مشق کرد.

پس از آن، با دیگر اساتید بزرگ آشنا شده و از هر کدام  از جمله «میرزا حسینقلی فراهانی»، «میرزا عبدالله فراهانی»، «درویش‌خان»، «سیدعزیزالله ملک ملقب به ملک‌الذاکرین» و «حسین‌خان اسماعیل‌زاده» توشه‌ای برگرفت. 

میرزا حسینقلی برای تدریس موسیقی به رجالِ مملکت به خانه یکی از آنان می‌رفته و بقیه نیز در آنجا جمع می‌شدند تا از میرزا بیاموزند. در این مجالس، به گفته استاد دوامی، افرادی همچون «حاج حسین‌‌ آقا ملک»، «حاج حسن‌‌ آقا ملک»، «معاون‌السلطنه پسر میرزا محمدحسین وزیردفتر»، «معاون‌الملک پسر قوام‌الدوله»، «مصدق‌السلطنه» و «باصرالسلطنه» حضور داشتند و دوامی در این مجالس شرکت می‌کرد و مطالبی را که میرزا به شاگردانش آموزش می‌داد فرا‌می‌گرفت. با توجه به اینکه میرزا حسینقلی - بنا بر روایتی - در سال ۱۲۹۴ فوت شده‌اند می‌توان نتیجه گرفت که دوامی پیش از ۲۴ سالگی نزد میرزا حسینقلی تلمذ می‌کرده است.

تکوین ردیف آوازی مکتب تهران توسط استاد عبدالله دوامی

کتاب «بحورالالحان» نوشته «فرصت‌الدوله شیرازی» در سال ۱۲۸۳ هجری خورشیدی، از اولین اثرهای مکتوب است که درباره «نظام دستگاهی» در موسیقی ایرانی بحث می‌کند. باید توجه داشته باشیم که قرن‌ها پیش از آن، نظام موسیقی ایرانی «نظام مقامی» بوده که در کتاب‌هایی مانند «الادوار فی الموسیقی» نوشته «صفی‌الدین ارموی»، «درة‌التا‌ج» نوشته «علامه قطب‌الدین شیرازی» و «جامع‌الالحان» نوشته «عبدالقادر مراغی» بحث شده است.

نکته قابل تامل در مورد کتاب بحورالالحان این است که گرچه نگارنده آن کتاب از دستگاه‌های موسیقی ایرانی به شکل رایج، یعنی هفت دستگاهِ «شور، ماهور، همایون، نوا، راست‌پنجگاه، چهارگاه و سه‌گاه» نام برده اما از واژه «ردیف» برای توصیف طبقه‌بندی دستگاه‌ها استفاده نکرده است.

باید اضافه کنم که طبق نظر «تقی بینش» مندرج در کتابش با عنوان «تاریخ مختصر موسیقی ایران»، تغییر نظام موسیقی ایرانی از مقامی به دستگاهی بین سال‌ تالیف کتاب «تاریخ سبحان قلی خان» در ۱۰۸۰ خورشیدی (که به دستگاه‌ها برعکس مقام‌ها اشاره نشده) و سال تالیف کتاب «بحورالالحان» در ۱۲۸۳ خورشیدی اتفاق افتاده است.

واژه ردیف، طبق لغت‌نامه دهخدا، به معنی «پشت سر هم» و مترادف «رده» آمده است و در موسیقی ایرانی نیز به همین معنی به کار می‌رود. لطفی در کتاب «موسیقی آوازی ایران»، ردیف در موسیقی ایران را چنین تعریف می‌کند:

«ردیف در موسیقی اصولی ایران عبارت از تسلسل منظم نغمات است که با ربطی منطقی به دنبال یکدیگر بیایند.»

بنا بر نظر بسیاری پژوهشگران موسیقی ایرانی از جمله «برونو نتل» (موسیقی‌شناس بزرگ اهل پِراگ)، شکل‌گیری ردیف موسیقی ایرانی به «علی‌اکبر فراهانی» و فرزندانش «میرزا حسینقلی» و «میرزاعبدالله» که از موسیقی‌دانان دربار قاجار بودند نسبت داده می‌شود. 

در سال ۱۳۷۳ یا ۱۳۷۴ بود که محمدرضا لطفی در تمرین گروه همنوازان شیدا گفت که با مقایسه «ردیف آوازی دوامی» با «ردیف سازی میرزا حسینقلی» به این نتیجه رسیده است که ردیف دوامی برگرفته از ردیف میرزا حسینقلی است. البته این حرف لطفی با توضیح دوامی مبنی بر حضورش در کلاس میرزا حسینقلی برای بزرگانِ مملکت مطابقت دارد.

در کتاب «یادنامه محمود کریمی» نوشته بروجنی و دیگران توضیح داده شده که «محمود کریمی» در سال ۱۳۳۰ به كلاس «استاد عبدالله دوامی» راه پیدا کرد. همین موضوع نشان می‌هد که دوامی ردیف آوازی‌اش را پیش از این سال تکوین کرده است. البته در گفت و گوی لطفی با دوامی، او موضوعی را مطرح می‌کند که می‌تواند تاریخ تکوین ردیف دوامی را به سال‌ها پیش از این برگرداند. دوامی در مورد ردیف خودش می‌گوید که «بیشتر ردیف‌های ویولن صبا از این ردیف‌ها اقتباس شده است». از آنجاییکه جلد اول کتاب ردیف صبا برای ویولن با تلاش لطف‌الله مخفم‌پایان در سال ۱۳۲۳ منتشر شده، می‌توان حدس زد که سال‌ها پیش از ۱۳۲۳ دوامی ردیفش را تکوین کرده است. در اهمیت ردیف دوامی همین نکته بس است که در صفحه ۵ کتاب «ردیف موسیقی ایرانی» نوشته «برونو نتل» از ردیف آوازی دوامی نام برده شده است.

فراگیری و جمع‌‌آوری تصنیف‌های موسیقی ایران توسط استاد عبدالله دوامی

استاد دوامی تصنیف‌ها را از «سماع حضور» (استاد سنتور، تنبک و تصنیف) و خواهرش «زیور سلطان ملقب به عندلیب‌السلطنه»، «حاجی خان» و «آقا جان» آموخت. آنگونه که خود دوامی توضیح داده است فرم موسیقایی تصنیف ابتدا در تهران متداول نبود و اکثر تصنیف‌ها توسط اساتید موسیقی شیراز مانند «محمدصادق‌خان ملقب به سرورالملک»، «حاجی خان» و «آقا جان» به تهران آورده شده بودند.

آنطور که در صفحه ۲۰۱ کتاب «تاریخ موسیقی آذربایجان» نوشته «فریدون شوشینسکی» ترجمه «دکتر سیروس لطفی» آمده، دوامی همراه «ابوالحسن اقبال آذر»، «سید حسین طاهرزاده»، «درویش خان» و «باقر خان رامشگر» که همگی اساتید بنام موسیقی ایران بودند در سر راه سفر هنری‌شان به اروپا، کنسرتی در تفلیس در پنجم فروردین ۱۲۹۳ اجرا می‌کنند که با استقبال بسیار خوبی روبرو می‌شود. باید توجه داشت که در آن موقع، دوامی تنها ۲۳ سال داشته و همین موضوع نشان می‌دهد که دوامی - هرچند به عنوان تصنیف‌خوان و ضربگیر (نوازنده ضرب) همراهِ بزرگان موسیقی آن زمان شده - در عنفوان جوانی چه نبوغ و دانش سترگی در موسیقی ایران داشته است.

خوشبختانه کلیه ردیف آوازی استاد عبدالله دوامی و تعداد ۱۸۶ تصنیف قدیمی ساخته «علی‌ اکبر شیدا»، «شوریده شیرازی»، «عارف قزوینی»، «درویش خان» و غیره در سال‌های پیش از ۱۳۳۹ خورشیدی توسط «فرامرز پایور» نت شده و همه آثار نت شده توسط پایور در حضور استاد دوامی روی ساز اجرا و صحت آنها مورد تصدیق استاد دوامی قرار گرفته است. بعدها هم به همانگونه که مد نظر استاد دوامی بوده، تمامی این آثار توسط پایور و با کمک انتشارات ماهور منتشر شده است.

شاگردان آواز استاد عبدالله دوامی

در عمر طولانی و پربار خود، عبدالله دوامی شاگردان بسیاری را در زمینه آواز و ساز تربیت کرده و ما در ادامه تنها به معرفی برخی شاگردان آواز او - آن هم مبتنی بر اسناد و مدارک موجود - می‌پردازیم.

پس از آزاد شدن «رکن‌الدین مختاری»، «اداره هنرهای زیبا» تصمیم گرفت که مدرسه‌ای شبانه برای موسیقی تاسیس کند و مختاری به عنوان رییس این مدرسه برگزیده شد. پس از تاسیس این مدرسه، مختاری از اساتیدی مانند «عبدالله دوامی»، «ابوالحسن صبا» و «علی‌اکبر شهنازی» دعوت کرد تا در آنجا تدریس کنند. از جمله شاگردان آواز دوامی در آنجا می‌توان به «محمود کریمی»، «فاخره صبا»، «خاطره پروانه»، «مرضیه (خدیجه اشرف‌السادات مرتضایی)»، «الهه (بهار غلامحسینی)» و «هما» اشاره کرد. به مانند اساتید قدیم، ردیف هر استادی دارای سه سطح «ابتدایی»، «متوسط» و «عالی» بود. آنگونه که خود استاد دوامی در گفت و گوی با محمدرضا لطفی توضیح می‌دهد از میان شاگردان مزبور تنها «محمود کریمی» و «مرضیه» بیش از بقیه دل به کار بستند اما متاسفانه هیچ یک نتوانستند به مرحله «ردیف عالی استاد دوامی» برسند. باید اضافه کنم که «ردیف عالی» استاد دوامی متشکل از کامل‌ترین، پیچیده‌ترین و مشکل‌ترین روایت از «گوشه‌ها» و «تحریرها»ی موجود در ردیف اوست.

به هر روی، چون ادامه تدریس در آن مدرسه - بنا بر هر دلیلی - برای استاد دوامی امکانپذیر نبود، به توصیه دوامی، از «محمود کریمی» خواسته شد تا به جای دوامی ردیف سطح متوسط را در آنجا درس دهد. بعدا دوامی آموزش چند شاگرد را به صورت خصوصی در منزل آغاز کرد و یکی از آن شاگردان نصرالله ناصح‌پور بود. ناصح‌پور با جدیت تمام کار فراگیری ردیف عالی دوامی را در کلاس خصوصی آن استاد دنبال کرد تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۵۲موفق به جلب رضایت کامل او و دریافت دستخط به جای مدرک تحصیلی از آن استاد شد با این مضمون که تمامی دوره عالی ردیف آوازی را فراگرفته است. در صفحه ۲۲۰ کتاب «برگی از باغ»، نگارنده کتاب «ناصر مجرد» (خواننده و برادرزاده محمد ایرانی مجرد) در مورد ناصح‌پور چنین می‌نویسد:

«بدون هیچگونه تعارفی باید گفت که استاد نصرالله ناصح‌پور، امانت‌دار بزرگ و باوفای استاد بی‌چون و چرای ردیف‌های آواز ایرانی، زنده‌یاد عبدالله دوامی به حساب می‌آید.»

تبصره. در نوشتن این زندگی‌نامه از منابع زیر بهره برده شده است:

کتاب «موسیقی آوازی ایران» (دستگاه شور - ردیف استاد عبدالله دوامی) نوشته «محمدرضا لطفی»، انتشارات گوتنبرگ تهران (بدون تاریخ نشر!)

کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته «روح‌الله خالقی»، انتشارات ابن‌سینا تهران، ۱۳۳۳.

کتاب «یادنامه محمود کریمی» نوشته «بروجنی» و دیگران، انتشارات توس تهران، ۱۳۶۴.

کتاب «تاریخ مختصر موسیقی ایران» نوشته «تقی بینش»، انتشارات نشر آروین تهران، ۱۳۷۳.

کتاب «ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی» نوشته «فرامرز یایور»، انتشارات ماهور تهران، ۱۳۷۵.

کتاب «برگی از باغ» (نگرشی به یک قرن موسیقی در ایران) نوشته «ناصر مجرد»، انتشارات مجرد تهران، ۱۳۸۰.

کتاب «تاریخ موسیقی آذربایجان» نوشته «فریدون شوشینسکی» ترجمه «دکتر سیروس لطفی»، انتشارات نشر نو تهران، ۱۳۹۴.

The Radif of Persian Music: Studies of Structure and Cultural Context in the Classical Music of Iran by Bruno Nettl, Published by Elephant & Cat, 1992.